Ame ndikevelela okuti elivulu eli liya lisalẽha tchimwe tchipongoloka omwenho pokati k'olohulukãyi vyomu omanu valete. Entrevista a Aida Gomes em umbundo

Marta Lança: 

Qual é a sua expectativa em relação a este primeiro livro? Ove nhe okevelela kw’etchi tchatyamela k’elivulu eli lyove lyatete?

Aida Gomes:

Que comunique algo que seja vida na miríade de maneiras de ver, sentir, provar e pensar o que se lê. Ame ndikevelela okuti elivulu eli liya  lisalẽha  tchimwe tchipongoloka omwenho pokati k’olohulukãyi vyomu omanu valete, vayevite, vamaha kwenda vevaluka  etchi vatanga. Embora tenha escrito Os Pretos de Pousaflores, tendo em mente o cenário social de Portugal dos anos setenta, oitenta até começo dos anos noventa (exclusão social, contrastes acentuados entre rural-urbano, preto-branco, homem mulher), a expectativa é de que, na leitura, as seis personagens angolanas e portuguesas se tornem reconhecíveis nas suas fraquezas, lugares-comuns, esperanças e medos. 

Ndañgo okuti ame ndasonehẽle ale Os Pretos de Pousaflores l’okwivaluka ovikalakala vina vyapitiwa l’owiñgi wo ko Putu, etchi twakala k’anhamo akwĩ epanduvali, ale akwĩ etchelãla toke k’efetikilo ly’anhamo akwĩ etchea kwenda okupungula owiñgi, l’okulimba onhima kw’ovisenge, ale okutepisa ovimbundu l’ovindele kwenda alume lakãyi), etchi ndilaka tchetchi okuti p’okutanga, ava omanu epandu vo vo Ngola lava l’omanu epandu, vo ko Putu, valimbukiwe k’okuvuka kwavo l’okukala kwavo powingi, l’elako, l’usumba. Entre elas há mal-entendidos e dores de parte a parte, como sempre houve e haverá entre seres humanos. Alegrias também. Que tenha conseguido através da literatura, na forma como a linguagem nos permite expressar sentimentos e emoções, criar uma visão sobre como Angola e Portugal se tornaram através de vidas imaginadas. 

P’ovina evindeti peli ovitangi vy’okuliyuvisa pokati, peli evalo litundilila oku l’oku. Ndomu, kotchiliée, tchendanda l’okukala kwenda l’omu tchiya tchikakala, pokati k’ovyendamwenho vy’unu pakalakalavo esandju. Ame, okûpisa k’ovisonehwa ndatẽlavo okulekisa omu ungandji utwetchela okulekisa l’asangu ovisokasoka, l’okutunga ondaka ya muna ofeka y’Ongola leyi y’Oputu vya pongoloka okûpisa k’okwivaluka kw’omwenho w’uluvyaluvya. 

Marta Lança:

De que forma o livro bebe da sua história de vida e em que contexto quis trabalhar a narrativa? 

Elivulu eli lilinalisa ndati l’utundasimbu w’omwenho wove kwenda ovikalakala vipi ove wasanda okutendungwilamo.

Aida Gomes: 

Aristóteles definia a arte como exteriorização de ideia à semelhança da vida humana; mas a arte, era a seu ver, mais do que uma cópia da vida ou da natureza. A arte era a tentativa de criar um ideal da natureza e da vida, corrigindo-se-lhe as deficiências. 

Aristoleles wambile ondunge heti, upange w’utungi w’olomapalo walisoka nd’otchikele tch’okutumbulula ovisokasoka vy’omu omwenho wenda l’okutungiwa; pwãyi kokwahe mwele, upange w’unungamapalo eye wolingilile nd’otchina tchimwe tchavelapo okusetukula kwañgo  kw’omwenho, ale wo k’otchendamwenho. Kokwahe, otchikele tchu,unungamapalo tchalisoka nd’upange w’okululika otchisokasoka tch’otchendamwenho l’etchi tch’omwenho, lokumiuhisa otchendamwenho kwenda omwenho.

Os Pretos de Pousaflores procura dar voz aos diferentes membros de uma família vinda de Angola entre 1976 e 1978 para uma aldeia fictícia de nome Pousaflores. Um pai solteiro e três filhos. Os Pretos de Pousaflores otchisonhewa tchimwe tchayongwile okuyamba ondaka kovimatamata y’epata lyatundililile ko Ngola pokati k’anhamo a 1976 la 1978. A reacção da irmã, uma portuguesa beata à chegada de “pretos” na aldeia; a perspectiva do irmão, um português “cafrializado”; a perspectiva de uma mulher angolana que perdeu uma filha e os enteados; e finalmente, o olhar de três jovens produtos de encruzilhadas históricas. Okutambulwiya kwa mandjahe umwe w’ukãyi, umwe kaputu walyonda, p’okupitila kwa “pretos” v’imbo; ondjongole ya mandjahe umwe w’ulume leyevo ukaputu “walipongolwisile ndu umwe ukwa Afilika”; ondjongole y’ukãyi umwe wo ko Ngola wafisa umwe omolahe w’ukãyi la vamwe vakwavo va kwepata lyahe; sulako yatcho okuvandja kw’akwendje vatunda k’ovikalakala vy’okulipinhanhwisa kw’utundasimbu. Mais do que uma história pessoal, Os Pretos de Pousaflores procura ser um retrato social ficcionado de um período que coincide com o fim do regime fascista em Portugal, o processo de descolonização e a vinda para Portugal de milhares de “retornados” das ex-colónias portuguesas. Hambi y’okutendungula utundasimbu wange likalyange, Os Pretos de Pousaflores, tchandingila ndo v’otchilivandjelo tch’owiñgi muna nditalela owiñgi kwenda tchanhanhiwa l’ovikalakala vy’esulilo lyo ko tembo y’omwenho wokupungula ndatchina tchakala  ko Putu, p’otembo y’okusyapo ukolonha l’okupitila kw’owiñgi “w’ovingendeleyi” vyatundilila k’olofeka vyavyaliwilwe l’ukolonha wa Kaputu. Os primeiros anos depois do 25 de Abril são difíceis do ponto de vista de transição política e socioeconómica. Anhamo atete akwama v’otchikalakala tch’eteke ly’akwĩ avali la tãlo ly’osãyi ya tchinwike alingile anhamo atatama p’okupitisa kw’omwenho w’umbyali lundjongotiyi w’owingi Portugal tinha de reajustar-se e reinventar-se a si mesmo, inclusive a sua relação com África e os africanos; e vice-versa. Tchayongwile okuti umbyali wo ko Putu te ulyongotiya kwenda te ululika okukala kwawo, enene vali okulinalisa kwawo tchikale lo Afilika lomanu vo ko Afilika.

Marta Lança: 

Como trata o “drama” vs sucesso dos retornados? Ove olete ndati apa patãyi “otchitatamela” tcho’vingendeleyi l’okulinalisa kwavyo p’okuyula kwavyo?

Aida Gomes: 

Do período que o livro retrata existe o mito que os chamados “retornados” foram uma história de sucesso porque trouxeram de África a dinâmica empreendedora, uma visão mais esclarecida, etc. Okûpisa k’osimbu ivaluka elivulu eli, kuli ehala limwe ly’okuti vana vatukulwa veti “ovingendeleyi” vanena epuluvi ly’okuyula omo okuti lokutunda kwavo ko Afilika okwiya kulo vanena okulukuta kwokutumbulula omilu ndomu mwasesama. No entanto, esta narrativa de sucesso apenas coincide com um grupo selecto, maioritariamente branco, de classe média, educação superior que tanto podia ser bem-sucedida em Portugal, como no Brasil, Angola ou noutro lugar qualquer. Pwãyi, ondaka eyi y’okuyula kw’ovingendeleyi iveta lika vamwe vatito vanoliwapo, enene vali p’ovindele, vyatyama k’otchitundo tcha vakatchimbeya yo pokati, vapita v’elilongiso lyavelapo lina nda lyanenele ko Putu okuyula ndo ko Mbalasili, ndo ko Ngola, ale ndo k’olonelene vimwe, vo lwali. Uma parte significativa dos “retornados” não foram histórias de sucesso: havia os portugueses (brancos) e africanos de origens culturais e raciais miscigenadas. Foram as franjas menos bonitas da sociedade portuguesa. P’onepa yavelapo k’ “ovingendeleyi” havosiko vayula: pakala Vakaputu v’ovindele kwenda omanu vatunda ko Afilika k’olonepa vingiviñgi vyo Afilika tchikale k’okukala kwavo v’omwenho, tchikale kwetchi tchatyamela k’otchivalo tch’otchikova tchavo tchalitengatenga. Vosi avandeti vakeya okulinga ovitundo vya vakandangongo vo ko Putu.  Nas cidades “coloriram” os bairros degradados e nas zonas rurais viveram a melancolia e o esquecimento dos mal-amados, sentimento de uma dor ou talvez um sono d´África, que perdura tal como a memória de D. Sebastião. 

V’alupale, olosandjala vyavihã vyasyañgiwa omu v’olovemba vapita v’esumwo lya vana vevaliwa ndavana kavasoliwe, ovisokasoka  vya limwe evalo ale okusungila otulo twongeva yo Afilika ongeva yina yenda kovaso ndotchivaluko, la Soma. Sebastião.

Marta Lança:

Sente Angola como sua terra? O que é pertencer a algum lado? 

Ove oyevite okuti o Ngola ofeka yove? Otchilete ndati etchi tch’ okutyama kumosi lika? 

Aida Gomes, fotografia de Marta JorgeAida Gomes, fotografia de Marta Jorge

Aida Gomes:

Angola é onde está enterrado o meu cordão umbilical. É o riso e o humor quase cáustico de auto-flagelação. No definir da palavra “identidade”, penso que sou parte de uma diáspora angolana. Ko Ngola oko kuli ohopa yange. Ame o Ngola yandingila otchindjola l’otchimemene tch’epembe ly’oluhava. P’okutukula ondaka “y’okulisola ove mwele”, ndisima siti ame ndalinga otchimatamata pokati k’ovingendeleyi vyatunda ko Ngola. Diáspora é um conceito moderno fascinante porque é paradoxal, pertença sem ser pertença. Ungendeleyi otchisimilo tchimwe tchokaliye tchikokisa ombili omo okuti tchili v’esuku ly’utyamelo, una okuti oku tchatyamela okuvo katchamele. Um espaço imaginado, o reconhecimento de ser parte de uma comunidade que, distanciada de um solo, reconhece os sabores (Calulu), os sons (tanta música!), o gozar e finalmente as paisagens: os verdes do Huambo a Benguela são a minha paz, não as trocava pela serenidade dos lagos da Suíça. Olwayela umwe w’usumandaka l’unavenave w’okulitavela okuti ame ndatyama k’otchikumba tchimwe tchili pãla l’Ofeka yange. Olwayela una ulimbuka okupepa kw’ovikulya (Kalulu), l’ovileñgi (l’okukapako ovindjomba viñgiviñgi!), l’okulyetcha utima, sulakoyatcho l’okulilepusula l’ovaso, uwa w’okutala olofeka vy’owangu watekavẽla, p’okutunda ko Wambu okuloñga ko Mbka. Todos temos um lugar de origem onde a nossa alma descansa. Nem que seja um lugar imaginário. Nos anos noventa queria tanto voltar para Angola e não podia por causa da guerra (lembro-me vividamente daquele sentimento de esperar pela paz, de canções a falar de uma paz que nunca mais vinha). Vosi yetu tukwete ofeka twatundilila v’ofeka muna mwapindamela ochilelembya tchetu. Ndañgo otchisumafeka. Etchi twakala k’otembo yanhamo etchea ame ndayongwile tchalwa okutyukila ko Ngola pwayi katchatavele omo ly’uyaki (ndisokolola mwele olumwe ovisokasoka vina vy’okukevelela ombembwa otembo y’ovisungo vitukola ombembwa ina kailapitila). Finalmente consegui ir trabalhar para Angola entre 2000 e 2003 – durante os últimos anos da guerra. Foi uma experiência muito mais pensosa do que trabalhar em países como Sudão, Libéria ou Guiné-Bissau, também eles marcados por conflitos e violência. Sulako yatcho lyepitilapo eteke lyange ly’okwenda okukatalavaya ko Ngola potchakati tch’anhamo olohuluwambali k’anhamo l’ohuluwambali k’anhamo l’anhamo atatu – v’alima asulako v’uyaki. Otchikele etchi tchakala otchikele tchimwe tchilemele vali enene hambi otchikele tch’okwenda okukatalavaya k’olofeka ndevi vya Sudão, ale Libéria, ale Guiné-Bissau, olofeka vina vyakulĩhilevo uyaki l’omwenho w’okulitĩla pokati. Há quem diga que a guerra é uma forma de se fazer política, quando outros meios não funcionam. A maior vítima da guerra, diz-se, é a verdade. Wapopele walingile heti, uyaki walinga nd’elinaliso limwe l’yokukala v’umbyali, nda kapeli vali elikwatiso likwavo. Pwãyi, ndomu tchipopawa, otchimwenho tchavelapo tch’uyaki okupopya kw’otchili: Tenho sempre consciente o enorme esforço que é construir-se um país de novo; nas casas novos tijolos, nas janelas vidros. Pergunto-me sobre as pessoas, se lhes basta também pintar de novo as paredes das casas. Ame ndendanda l’okuswisapo ovisokasoka vye’epandi liyongolwa otcho omanu vatyukile v’okutunga luvali ofeka; okukapa v’olondjo atisyolu okaliye; okukapa alyengiliyo p’alengulwilo oposamwa. Na Holanda quem viveu a guerra ainda traz as marcas consigo; não consegue deitar comida fora porque passou fome, não consegue apagar de si a vulnerabilidade de ter sobrevivido (mesmo o ódio ao inimigo de então subsiste). Ko Holanda, û wosi wapita ale losimbu v’uyaki, lopo ñgo okwete ovisimbimbi vyatcho v’utima. Kakwete ongusu y’okunasi okulya, omo lyokusokolola ondjala àndanda l’okupita. Não sei até que ponto o facto de ter crescido fora de Angola, país onde questões políticas trouxeram uma guerra longa, afectou as minhas escolhas profissionais. Guerra, conflito e política foram os assuntos dominantes do meu trabalho. Sakulĩhile toke pi, okulinga okuti omo ame ndakulĩla k’olwayela wo Ngola Ofeka ina yokuti ovikalakala vy’umbyali vyanena uyaki umwe kaupwi, vyandisakumula v’utima p’okunola ovopange ange. Uyaki, l’okuliveta pokati, l’umbyali ovyo evindeti vyandinga olohango vyavelapo vy’ovisonehwa vyange.  

Entrevista originalmente publicada no BUALA em 24/3/2011 sobre o livro Os Pretos de Pousaflores

 

por Marta Lança, Aida Gomes e Moisés Malumbu
Cara a cara | 17 Janeiro 2023 | Aida Gomes, línguas angolanas, Literatura, Os Pretos de Pousaflores, unbundo